Een basisinkomen voor chronisch zieken en mensen met een beperking

Sociaal Bestek 2015, 77:3, p34-36, juni

V

ertegenwoordigers van Âûtia, een virtuele micronatie voor mensen met een aandoening in het autistische spectrum, trokken op 17 april 2015 met hun vlag naar de oever van de Donau op zoek naar een eigen land. Zij voelden zich in onze wereld onbegrepen en ongeliefd. Wellicht was het met een basisinkomen niet zo ver gekomen.

door Guido den Broeder

Vrijheid in solidariteit

Een basisinkomen voor chronisch zieken en mensen met een beperking

E

en stukje moerasgebied van nog geen 7 vierkante kilometer tussen Kroatië en Servië, plaatselijk bekend als Siga, behoort vanwege een zich voortslepend grensconflict volgens elk der partijen aan de ander toe. Het is dus niemandsland. Er woont ook daadwerkelijk geen mens, maar mogelijk is dit de plek waar ooit het stadje Bodrog verzonk toen de rivier een andere loop koos. Daarmee ging het dan voor tweede keer in de geschiedenis verloren, want eerder was het al door de Tataren verwoest. Het gebied wordt nog steeds overstroomd als het water in de Donau hoog staat, maar dat houdt de fantasie niet tegen. Verder rest voor nieuwe naties, willen zij althans niet meteen in conflict komen, immers slechts het laatste partje Antarctica, een enkel plekje in de woestijn of het bouwen van een kunstmatig eiland.

Het handjevol mensen met (in onze ogen) een beperking kwam echter te laat, want een paar dagen eerder had een Tsjechisch groepje avonturiers op die plek al hun vlag in de grond geprikt.¹ Voor hun idee, een belastingparadijs genaamd Liberland, zijn volgens eigen zeggen wel 300.000 gegadigden. Veel mensen hebben zelfs al geld overgemaakt om burger te worden of aandelen te verwerven in een inderhaast opgerichte vestigingsmaatschappij. Rijk is in, arm is uit.

De robot
Autisten zijn niet de enigen die zich in eigen land niet meer thuis voelen. Uit een enquête gehouden onder ME-patiënten blijkt dat deze groep er financieel jarenlang elk kwartaal opnieuw op achteruit is gegaan. Een deel van deze patiënten heeft onvoldoende eigen inkomen om van te leven, of heeft zelfs helemaal geen inkomen. Een kwart wilde in 2014 al weg uit Nederland, dus nog voordat de Participatiewet feitelijk was ingevoerd.²

Van alle Nederlanders zijn de chronisch zieken en gehandicapten de afgelopen jaren het hardst getroffen, en in andere Europese landen is het al niet anders. Allerlei mogelijkheden om ziektekosten vergoed te krijgen zijn vervallen of verminderd. De tegemoetkoming die het verdwijnen van aftrekposten voor de inkomstenbelasting zou compenseren is nu nota bene ook afgeschaft.

Bovendien is het veel moeilijker geworden om een arbeidsongeschiktheidsuitkering of adequate zorg en thuishulp te krijgen en te houden. Jonggehandicapten die niet 100 procent zijn uitgeschakeld, moeten allemaal aan het werk. Betaald werk wel te verstaan, waar echter steeds minder van is, en dat in de robotiserende economie ook niet zo gauw meer zal terugkomen. Sociale zekerheid is uit, participatie is in.
Waarom het beschikbare werk niet gewoon eerlijker wordt verdeeld, door verdere verkorting van de werkweek, zal wel eeuwig een mysterie blijven.

Orwelliaans
De balans tussen rechten en plichten lijkt nu volledig verdwenen. Door de plicht om te participeren en het verdwijnen van sociale zekerheden komen zwakkeren in de samenleving niet meer aan leven toe. Hun tijd wordt gevuld met tegenprestaties, herkeuringen en reïntegratietrajecten, met huisbezoeken en strafkortingen. Elke maat is zoek. Gemeenten huren rustig voor tonnen een detectivebureau in om de bijstandsbehoeftige burger met telelenzen te bespioneren.³ Een nieuwe sociale klasse is ontstaan, het precariaat, van mensen die permanent in onzekerheid verkeren.⁴ Het woord participatie is newspeak geworden voor uitsluiting.

Een tegenbeweging in de traditionele zin is er niet. Chronisch zieken en gehandicapten worden in de landelijke politiek door niemand vertegenwoordigd. Waarom is er geen politieke partij voor chronisch zieken en mensen met een beperking – zoals dat nu heet? Er ontstaan toch ook telkens ouderenpartijen. Zo’n partij zou vast op een groot aantal zetels kunnen rekenen. Het lukt echter niet om de handen ineen te slaan.
Naar demonstraties komt slechts een klein plukje mensen, terwijl we in de jaren tachtig van de vorige eeuw nog met een half miljoen naar de Houtrusthallen togen. Naar de start van de Tour de France in Rotterdam gingen daarentegen vlot 865.000 toeschouwers.⁵

Ook de Liberlanders lijken het niet te redden. De rijkdom in de wereld is immers al verdeeld. De 80 rijkste mensen bezitten evenveel als de armste helft van de wereldbevolking. De Kroatische politie was er snel bij om de toegang tot het niemandsland aan de Donau af te zetten, en de Liberlandse vlag werd verwijderd. Aan de andere kant van de rivier lieten de Servische collega’s niemand oversteken. En ondanks het ontbreken van enige formele bevoegdheid daartoe werd de zelfverklaarde president door de Kroaten gearresteerd.⁶

Basisinkomen nu
Mensen zijn echter zoekende. Zij willen best werken, maar niet als slaaf, ze willen ook participeren in het leven. Daartoe kunnen ze zich aanmelden voor Mars One, maar meer voor de hand ligt het om de regels van de maatschappij op de thuisplaneet te veranderen, voor het te laat is.
Het basisinkomen is zo’n andere regel, en daar is op het moment veel over te doen. Dan krijgt elke burger gegarandeerd een inkomen om in zijn basisbehoeften te voorzien, zonder middelentoets of tegenprestatie.⁷ Het werd ooit gezien als de vervolmaking van het sociale-zekerheidsstelsel. Die samenleving is weg. Het is nu eerder het tegengestelde van het huidige systeem, maar heeft daarom slechts aan aantrekkelijkheid gewonnen.

Wanneer het precies te laat is, of juist het goede moment, is lastig te zeggen. Als aanhanger van het basisinkomen, en auteur van diverse publicaties over het onderwerp, heb ik altijd verkondigd dat het eerst nog een stuk slechter moest worden voordat het idee hier voldoende steun zou krijgen. Welnu, slechter is het inmiddels geworden. In elk geval voor mij. Als ME-patiënt heb ik geen enkele kans op inkomen en mijn bankrekening is leeg.
Dat wij in dit land mensenrechten zouden hebben, of welke rechten dan ook, is een illusie gebleken. Die rechten bestaan uitsluitend tot je er werkelijk een beroep op doet. Dat geldt voor mij, en voor honderdduizenden andere Nederlanders die buiten hun schuld alles zijn kwijtgeraakt. Wij zijn geen precariaat, maar de klasse daaronder, die de volkomen zekerheid heeft om niets meer te hoeven verwachten. Wij zijn pas echt gevaarlijk.

Voordeliger?
Het geploeter van autoriteiten om ons daar te krijgen en te houden doet pijn aan de ooit in de econometrie geschoolde ogen. Alleen al wat de gemeente Rotterdam en de rechtspraak aan gemeenschapsgeld hebben uitgegeven om te verhinderen dat ik bijstand ontvang, is een veelvoud van wat de bijstand zelf zou hebben gekost. En dan was dat allemaal niet nodig geweest als UWV gewoon het bestaan van de ziekte ME had erkend en geen medische dossiers had laten verdwijnen. De kosten voor de samenleving van de weigering van minister Schippers om geneesmiddelen tegen ME te indiceren zijn overigens nog groter, maar dit terzijde.

Het basisinkomen is in politiek Den Haag als onderwerp nog steeds min of meer taboe, ondanks alle succesvolle voorbeelden in het buitenland.⁸ Zolang de invoering van een basisinkomen voor de gehele bevolking op onvoldoende politieke steun rekent, is het zaak om te kijken wat er dan wel mogelijk is. Den Haag wil altijd bezuinigen. De kosten die nu worden gemaakt om mensen met een chronische ziekte of handicap goedschiks of kwaadschiks tot participatie te brengen, in welke vorm ook, zijn hoog. Zijn er niet nog genoeg gezonde mensen die ongewild aan de kant staan? Zou een basisinkomen, speciaal voor onze groep, dan niet zonder meer een veel voordeliger oplossing zijn?

Opstand
Natuurlijk willen we niet hebben dat dan iedereen zich plotseling als gehandicapte laat registreren, al dan niet na het afhakken van een eigen arm. De regeling hoort alleen gunstig te zijn voor wie daadwerkelijk chronisch ziek of anderszins beperkt is, en niet voor iemand die gezond is maar overweegt zich anders voor te doen. De oplossing is niet ingewikkeld: als wij toch betaald werk vinden, mag dat tegen een lager loon. Daardoor wordt het meteen aantrekkelijk voor werkgevers om ons in dienst te nemen, zonder dat daar allerlei ingewikkelde ondersteuningsregelingen moeten bijkomen of een stigmatiserend quotum. Per saldo is de chronisch zieke of gehandicapte zelf nog steeds voordelig uit, is het idee, maar de gezonde medemens, die een hele werkweek aankan of per uur productiever is, zou dat niet zijn.

Uiteindelijk zal ook een basisinkomen voor iedereen grotendeels op die manier moeten worden gefinancierd, al is er toch ook de hoop dat het stimuleren van kleinschalige ondernemingen de economische groei in een verantwoorde richting bevordert.
Lastig is dat juist de groep mensen, voor wie het basisinkomen zo’n uitkomst zou bieden, niet massaal openstaat voor het idee. Zowel de ME-patiënten als vertegenwoordigers van patiënten bij een project van de koepelorganisaties bleken niet direct in meerderheid voor. Dat is verklaarbaar, want ze zijn elke dag in gevecht om te overleven binnen het bestaande systeem. Vrijheid van denken bestaat in onze samenleving niet en al helemaal niet onder chronisch zieken en gehandicapten. Nog geen cognitieve gedragstherapie gevolgd? Dan geen hulp of uitkering, is al gauw het devies.

Für dich
Omdat de maatschappelijke zorgplicht voor burgers aan de gemeenten is overgedragen, met zoals gebruikelijk veel te kleine budgetten, ontstaan er evenwel allerlei interessante plaatselijke initiatieven. Er zijn namelijk ook gemeenten die het wel zonde vinden om het weinige geld weg te gooien met het pesten van de zwakkere medeburger. De gemeente Leeuwarden, bijvoorbeeld, wil zomaar een experiment met het basisinkomen houden.⁹
In tijden van sociale nood veranderen normen en waarden, en daarbij geven de huidige communicatiemedia nieuwe kansen. De eerste basisinkomens die via crowdfunding zijn verkregen zijn er al. Een burger in Duitsland ging nog een stap verder en gaf ongevraagd het inkomen dat hij niet nodig had weg als basisinkomen aan een ander.¹⁰
Het zijn voorbeelden die hopelijk niet de kop worden ingedrukt door een centraal gezag dat alles weer wil gaan voorschrijven, want anders breekt alsnog de revolutie uit. Al is het de vraag hoeveel Nederlanders daar dan naar toe gaan.

En anders
Natuurlijk is er nog een alternatief. Op 5 maart 2015, dus weken voordat de Liberlanders met hun vlag het gebiedje aan de Donau binnendrongen, was het territorium al geclaimd door een eerdere micronatie, luisterend naar de naam Paraduin.¹¹ De naam van deze nieuw staat, die ook een woning in Rotterdam omvat, betekent ‘parallelle wereld’. Die lijkt net iets dichterbij te liggen dan Mars. De afstammelingen van het verdronken Bodrog niet meegeteld, hebben zij de oudste rechten.
Naar verluid is Paraduin van zins het basisinkomen in te voeren. In elk geval staat in artikel 1 van de grondwet dat burgers recht hebben op een eerlijke behandeling, een recht dat in Nederland ontbreekt. En ja, ook vrijheid van denken is in de constitutie geregeld. Het motto van het land is voor basisinkomenfans een bekende: vrijheid in solidariteit.

Guido den Broeder is voorzitter van de ME Vereniging Nederland en was 13 jaar bestuurslid van de Vereniging Basisinkomen.
g.den.broeder (at) hccnet.nl